تاریخچه و اهمیت میوه‌های خشک در ایران
میوه‌های خشک یکی از قدیمی‌ترین و پرمصرف‌ترین محصولات غذایی در ایران هستند. برخی منابع باستان شناسی نشان می‌دهند که ایرانیان از حدود ۵۰۰۰ سال پیش شروع به خشک کردن میوه‌ها برای نگهداری طولانی‌تر و حمل و نقل آسان‌تر کرده‌اند. در ایران، میوه‌های خشک به عنوان یک جزء ثابت از سفره هفت سین، سفره افطار و سفره عقد استفاده می‌شوند. همچنین، بسیاری از غذاها، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های ایرانی با استفاده از میوه‌های خشک چون آلو، زردآلو، خرما، کشمش، انار و زغال اخته درست می‌شوند.
روش‌های تولید و فرآوری میوه‌های خشک در ایران و سایر کشورها
روش‌های تولید و فرآوری میوه‌های خشک در ایران بستگی به نوع محصول، شرایط آب و هوایی، فصل برداشت و عادات منطقه‌ای دارد. بطور کلی، دو روش اصلی برای تولید میوه خشک در ایران وجود دارد: روش طبیعی (با استفاده از نور خورشید) و روش صنعتی (با استفاده از دستگاه‌های گرمایشی و یا انجمادی).
روش طبیعی
روش خشک کردن طبیعی به صورت سنتی در بسیاری از مناطق روستایی و کویری ایران به کار گرفته می‌شود. در این روش، محصولات پس از شست و شو، پوست گیری، هسته گیری و برش روی سطوح صاف و تمیز مانند سفال، سنگ، چوب یا پارچه گسترده می‌شوند و به مدت چند روز تا چند هفته تحت تابش خورشید قرار می‌گیرند. این روش دارای مزایایی مانند حفظ بیشتر خواص طبیعی محصول، کاهش هزینه‌های انرژی و تجهیزات و افزایش عمر ماندگاری محصول است. اما دارای معایبی نیز مانند وابستگی به شرایط آب و هوایی، نیاز به فضای بزرگ و نظارت مستمر و احتمال آلودگی به آفات، حشرات، گرد و غبار و آلودگی‌های محیطی است.
روش صنعتی
خشک کردن صنعتی در بسیاری از کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی میوه‌خشک در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. در روش گرمایشی، محصولات پس از شست و شو، پوست‌گیری، هسته‌گیری و برش زدن در داخل دستگاه‌های خشک کن قرار می‌گیرند که با استفاده از منابع گرمایی مانند برق، گاز، سوخت فسیلی یا انرژی خورشیدی دمای داخل دستگاه را افزایش می‌دهند. این روش دارای مزایایی مانند کنترل بیشتر شرایط و سرعت بالاتر در خشک کردن، کاهش خطر آلودگی و افزایش بازده تولید است. اما دارای معایبی نیز مانند اُفت برخی خواص طبیعی محصول، افزایش هزینه‌های تولید و تجهیزات و نیاز به نگهداری مناسب است.
روش انجمادی
در روش انجمادی( Freeze Drying)، میوه ابتدا منجمد شده و سپس با فشار و حرارت، آب منجمد شده در آنها تصعید و به بخار تبدیل می‌شود؛ خشك‌كردن با استفاده از صوت (Ultrasonic Drying) كه با استفاده از امواج صوتي با فركانس بالا باعث كاهش زمان تولید، حفظ رنگ و طعم میوه‌ها، کاهش انرژی مصرفی و افزایش بازدهی می‌شود. لازم به ذکر است خشک کردن به روش انجمادی نسبت به دو روش دیگر در ایران مرسوم نمی‌باشد.
مزایا و معایب میوه‌های خشک ایرانی نسبت به رقبا
میوه‌های خشک ایرانی در بازارهای داخلی و خارجی دارای رقبایی از کشورهای مختلف مانند ترکیه، چین، آمریکا، افغانستان و عراق هستند. برای بررسی مزایا و معایب میوه‌های خشک ایرانی نسبت به رقبا، باید به عواملی مانند کیفیت، قیمت، تنوع، بسته‌بندی، تبلیغات و بازاریابی توجه کرد. در ادامه، برخی از این عوامل را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
کیفیت
کیفیت میوه‌های خشک ایرانی به عواملی مانند نژاد، شرایط آب و هوایی، روش خشک کردن و فرآوری، استانداردهای بهداشتی و زمان نگهداری بستگی دارد. برخی از محصولات خشک ایرانی مانند زرشک، زعفران، پسته و خرما دارای کیفیت بالا و شهرت جهانی هستند. اما برخی دیگر مانند آلو، زردآلو، سیب و گلابی دارای کیفیت پایین‌تر بوده و رقابت‌پذیر نیستند. بعضی از علل این اختلاف عبارتند از: استفاده از روش‌های سنتی و غیر استاندارد در تولید و فرآوری، عدم رعایت شرایط بهداشتی و حفظ زنجیره سرد در حمل‌ونقل و نگهداری، عدم تطابق با استانداردهای بین‌المللی و نظارت ناکافی بر کنترل کیفیت.
نقش دولت
یکی از مشکلات جدی در تولید و فرآوری میوه‌های خشک ایرانی عدم وجود یا کافی نبودن سامانه‌های نظارت و کنترل کیفیت است. برخی از عوامل موثر بر کنترل کیفیت عبارتند از: تعیین استانداردهای ملی و بین‌المللی، انجام آزمایش‌های فیزیکی، شیمیایی، میکروبیولوژیک و حسی، صدور گواهینامه‌های معتبر، اعمال جرایم و تحریم‌های قانونی برای تخلفات و ارائه گزارش‌های دوره‌ای. متاسفانه، در حال حاضر بسیاری از تولیدکنندگان و فرآورندگان میوه‌های خشک ایرانی به این عوامل توجه نمی‌کنند یا به صورت ناقص و نامنظم انجام می‌دهند. این موضوع باعث کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی به محصولات خشک ایرانی شده و رقابت پذیری آنها را در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد. بنابراین، لازم است که دولت و سازمان‌های ذیربط برای ارتقاء سطح نظارت و کنترل کیفیت محصولات خشک ایرانی تلاش کنند و از طرف دیگر، تولیدکنندگان و فرآورندگان نیز به منافع بلند مدت خود پایبند باشند و از روش‌های نوین و استاندارد در تولید و فرآوری محصولات خشک استفاده کنند.
تنوع
یکی دیگر از مزایای میوه‌های خشک ایرانی این است که دارای طعم و عطر خوشمزه و منحصر به فرد هستند. بسیاری از مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی به طعم ترش و شیرین، عطر گرم و تند و بافت نرم و لطیف محصولات خشک ایرانی علاقه‌مند هستند. بعضی از محصولات خشک ایرانی مانند زرشک، زعفران، پسته و خرما دارای شهرت جهانی هستند و در بسیاری از غذاها، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های سنتی و مدرن استفاده می‌شوند. همچنین، برخی از محصولات خشک ایرانی مانند آلو، زردآلو، سیب و گلابی دارای طعم‌ها و عطرهای متفاوت در مناطق مختلف ایران هستند که بیانگر تنوع فرهنگی و جغرافیایی ایران است.
قیمت
یکی از معایب میوه‌های خشک ایرانی این است که دارای قیمت بالاتری نسبت به سایر رقبا هستند. علت این امر عبارتند از: هزینه‌های بالای تولید و فرآوری، نوسانات قیمت ارز، تحریم‌های اقتصادی، عوامل طبیعی مانند خشکسالی و سرمازدگی، عدم توسعه زیرساخت‌ها و حمل و نقل، عدم حمایت دولت و سازمان‌ها، رشوه‌خواری و فساد اداری و غیره. این موضوع باعث کاهش تقاضا و صادرات محصولات خشک ایرانی شده و رقابت پذیری آنها را در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد. بنابراین، لازم است که راهکارهای مناسب برای کاهش قیمت محصولات خشک ایرانی با توجه به شرایط فعلی پیدا و پیاده‌سازی شود.
بسته‌بندی
یکی دیگر از معایب محصولات خشک ایرانی بسته‌بندی ضعیف آنهاست. بسیاری از محصولات خشک ایرانی به صورت فله‌ای یا در بسته‌های ساده و یکنواخت عرضه می‌شوند که نمی‌توانند توجه و اعتماد مصرف‌کنندگان را جلب بکنند.
تبلیغات و بازاریابی
تبلیغات و بازاریابی محصولات خشک ایرانی به اندازه کافی انجام نمی‌شود و از رسانه‌ها، فضای مجازی، نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و سفیران نظر بهره‌مند نمی‌شود. این موضوع باعث کاهش شناخت و محبوبیت محصولات خشک ایرانی در بازارهای جهانی شده و فرصت‌های صادرات آنها را از دست می‌دهد.
بنابراین، لازم است که به بهبود بسته‌بندی، تبلیغات و بازاریابی محصولات خشک ایرانی با توجه به نیازها و علایق مختلف مصرف کنندگان پرداخت. برای این منظور، باید از طراحی‌های خلاقانه و جذاب، لوگو و برندسازی، استفاده از زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف، تضمین کیفیت و قابليت بازگشت محصولات و ارائه تخفيف‌ها و هدایا استفاده کرد.
سهم ایران در فروش محصولات خشک در بازارهای جهانی چقدر است؟
ایران یکی از تولیدکنندگان برتر میوه‌خشک در جهان است و در سال زراعی ۲۰۲۱-۲۰۲۲ سهمی ۱۲ درصدی از بازار جهانی میوه‌خشک را به خود اختصاص داده است. ایران انواع میوه‌های خشک مانند قیسی، انجیر، زردآلو، کشمش، خرما، آلو، آلبالو و غیره را تولید می‌کند. اما در حوزه صادرات میوه‌خشک، ایران جایگاه چندانی ندارد و بیشتر محصولات خشک را به صورت فله‌ای به دیگر کشورها مانند ترکیه، عربستان، عراق، افغانستان و پاکستان می‌فروشد. این در حالی است که ترکیه به عنوان رقیب اصلی ایران در این زمینه، با بسته‌بندی و برندسازی میوه‌های خشک، بازارهای بزرگی را در اروپا، آمریکا و آسیا به دست آورده است.
برای افزایش سهم ایران در فروش محصولات خشک در بازارهای جهانی، نیاز به ارتقای کیفیت، افزایش تنوع، کاهش هزینه‌های تولید و بسته‌بندی، ایجاد برند و تبلیغات مناسب و حل مشکلات گمرکی و ارزی است.
نتیجه‌گیری
میوه‌های خشک ایرانی دارای پتانسیل بالایی برای رقابت با سایر محصولات در بازارهای داخلی و خارجی هستند. این محصولات به عنوان یک منبع غذایی سالم، خوشمزه و ارزشمند شناخته شده‌اند و دارای تنوع و تاریخچه فرهنگی غنی هستند. اما، برای بهبود کیفیت و افزایش رقابت‌پذیری محصولات خشک ایرانی، لازم است که چالش‌ها و مشکلات موجود در زمینه‌های تولید، فرآوری، نظارت، کنترل، بسته‌بندی، تبلیغات و بازاریابی حل و فصل شوند. برای این منظور، نیاز به همکاری و هماهنگی بین دولت، سازمان‌ها، تولیدکنندگان، فرآورندگان، صادرکنندگان و مصرف‌کنندگان است.
همچنین، لازم است که از روش‌های جدید و پیشرفته در خشک‌کردن و فرآوری محصولات خشک استفاده گردد تا خواص طبیعی و ظاهري آنها حفظ شود. علاوه بر این، باید به استانداردهای بین‌المللی در زمینه کیفیت، بهداشت و زمان نگهداری پاسخگو و گواهینامه‌های معتبر را اخذ نمود. در نهایت، باید به ترویج و تبلیغات مناسب برای معرفی و جذب مصرف‌کنندگان داخلی و خارجی پرداخت. برای این منظور، باید از رسانه‌ها، فضای مجازی، نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و سفیران نظر استفاده کرد. همچنین، باید به تولید و عرضه محصولات خشک با طعم‌ها، شکل‌ها و بسته بندی‌های متنوع و جذاب توجه کرد تا نیازها و سلایق مختلف مصرف‌کنندگان را برآورده کند.
با توجه به مطالب فوق، می‌توان گفت که میوه‌های خشک ایرانی دارای فرصت‌ها و تهدیدهای زیادی در بازارهای جهانی هستند. اگر بتوان با استفاده از استراتژی‌های مناسب به بهبود کیفیت و افزایش رقابت پذیری محصولات خشک ایرانی پرداخت، می‌توان امیدوار بود که این محصولات به عنوان یک نماد از فرهنگ، هنر و ثروت ایران در جهان شناخته شوند.
